Trên cơ sở nội dung các tham luận được trình bày kết hợp với phần trao đổi, thảo luận giữa các đại biểu tham dự, Hội thảo đã thống nhất được một số vấn đề lớn liên quan đến lĩnh vực thi hành án hình sự nói chung và việc góp ý cho Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật thi hành án hình sự 2010 nói riêng. Bên cạnh đó, còn những vấn đề có quan điểm khác nhau, chưa có điều kiện trao đổi, giải quyết triệt để.
Hội thảo hoàn toàn nhất trí về sự cần thiết phải sửa đổi, bổ sung Luật thi hành án hình sự hiện hành. Định hướng hoàn thiện chung được xác định là xây dựng một Luật thi hành án hình sự mới đảm bảo tính tương thích, đồng bộ với những đạo luật quan trọng góp phần tạo thành khung pháp lý tư pháp hình sự được ban hành trong năm 2015 như Bộ luật hình sự, Bộ luật tố tụng hình sự, Luật thi hành tạm giữ, tạm giam. Việc sửa đổi, bổ sung các quy định của Luật thi hành án hình sự, đặc biệt là về các chế độ đối với phạm nhân, được thực hiện theo hướng ngày càng tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm tốt hơn quyền con người của người chấp hành án được ghi nhận trong các văn kiện pháp luật quốc tế có liên quan. Tuy nhiên, việc sửa đổi này phải phù hợp với điều kiện kinh tế-xã hội của Việt Nam nhằm đảm bảo tính khả thi khi áp dụng vào thực tiễn. Những nghĩa vụ mà người chấp hành án phải thực hiện nên quy định mức tối đa để hạn chế sự lạm quyền; ngược lại các chế độ cơ bản dành cho họ nên quy định ở mức tối thiểu nhằm đảm bảo tốt hơn trong thực tiễn và hạn chế tình trạng vi phạm. Quy định của Luật thi hành án hình sự phải rõ ràng, không quá khái quát nhưng cũng không quá chi tiết bởi vì khái quát quá sẽ không áp dụng được còn nếu chi tiết quá thì không thể điều chỉnh hết tất cả vấn đề.
Dựa trên những định hướng chung, Hội thảo đã thống nhất một số vấn đề liên quan đến Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật thi hành án hình sự 2010 bao gồm:
Thứ nhất, nên dùng tên gọi là “Luật thi hành án hình sự năm…” để tạo thuận lợi cho việc thiết kế lại các điều luật, đặc biệt là việc bổ sung quy định về những chế định mới như tha tù trước thời hạn có điều kiện, thi hành án hình sự đối với pháp nhân thương mại; tương xứng với vai trò, vị trí của ngành luật thi hành án hình sự, đồng thời tạo tính đồng bộ cho khung pháp lý tư pháp hình sự.
Thứ hai, ủng hộ việc Bộ Công an lùi thời điểm trình Quốc hội cho ý kiến về Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật thi hành án hình sự nhằm có thêm thời gian để hoàn thiện Dự thảo, chuẩn bị văn bản hướng dẫn chi tiết thi hành đối với một số quy định mới.
Thứ ba, nhất trí với tên gọi Điều 27 Luật thi hành án hình sự 2010 đã được bổ sung trong Dự thảo là “Quản lý, giam giữ phạm nhân” (thêm từ quản lý). Thay đổi tên gọi nhóm phạm nhân liệt kê tại điểm đ khoản 2 Điều 27 Dự thảo thành “phạm nhân là người mắc bệnh truyền nhiễm nhóm A” nhằm đảm bảo tương thích với quy định của Luật thi hành tạm giữ, tạm giam 2010 và Luật phòng, chống bệnh truyền nhiễm 2007; điểm g khoản 2 Điều 27 nên bỏ cụm từ “quy chế trại giam” vì từ khi có Luật thi hành án hình sự 2010 việc xử lý vi phạm của phạm nhân chủ yếu dựa vào nội quy cơ sở giam giữ, không dựa vào quy chế nào cả. Theo đó, quy định sẽ là: “Phạm nhân thường xuyên vi phạm nội quy cơ sở giam giữ”. Ban hành văn bản hướng dẫn chi tiết thi hành quy định về giam giữ riêng các phạm nhân đặc biệt như người đồng tính, người chuyển giới, người có biểu hiện tâm thần,…
Thứ tư, đối với các chế độ của phạm nhân. Về chế độ ăn, ở của phạm nhân: sửa đổi khoản 1 và khoản 2 Điều 42 theo hướng quy định cụ thể về chất lượng khẩu phần ăn và chất lượng chỗ ở (đặc biệt đối với phạm nhân nữ có thai); quy định cụ thể hơn về việc thực hiện quyền sử dụng kinh sách, bày tỏ niềm tin, tôn giáo của phạm nhân dựa trên cơ sở Luật tín ngưỡng, tôn giáo 2016; bổ sung quy định tại khoản 1 Điều 45 về chế độ đối với phạm nhân nữ có thai, đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi được giảm thời gian lao động tối thiểu 2 tiếng mỗi ngày; chế độ ăn tăng thêm tối thiểu 20% tiêu chuẩn định lượng chung mỗi ngày; bổ sung quy định tại khoản 1 Điều 48 theo hướng phạm nhân được tổ chức kiểm tra khám sức khỏe định kỳ mỗi năm 01 lần.
Thứ năm, về tha tù trước thời hạn có điều kiện: bổ sung khái niệm người được tha tù trước thời hạn có điều kiện để đảm bảo nhận thức đúng đắn, thống nhất. Về quyền và nghĩa vụ của người được tha tù trước thời hạn có điều kiện, cần quy định cụ thể hơn về thời điểm trình diện của người được tha tù là trong thời hạn 05 ngày; bỏ quy định tại khoản 2 Điều 49b về nghĩa vụ “chấp hành đầy đủ các hình phạt bổ sung”. Về kỹ thuật lập pháp, nên gộp chung 2 điều (Điều 49a và Điều 49b) thành một điều luật là: Quyền và nghĩa vụ của người được tha tù trước thời hạn có điều kiện; bổ sung quy định về quyền và nghĩa vụ của người nhận giám sát người được tha tù trước thời hạn có điều kiện.
Ngoài những nội dung đã thống nhất nêu trên, tại Hội thảo cũng có những vấn đề còn nhiều ý kiến trái chiều. Về bản chất của hoạt động thi hành án hình sự, vẫn có hai luồng quan điểm khác nhau: một hoạt động tư pháp thuần túy hay một hoạt động hành chính-tư pháp hình sự. Về việc có nên bổ sung nhà tạm giữ vào hệ thống cơ quan được giao một số nhiệm vụ thi hành án hình sự cũng có ý kiến ủng hộ và không ủng hộ. Về thời điểm xét tha tù trước thời hạn có điều kiện, đa số những người làm công tác thực tiễn cho rằng chỉ nên quy định 02 lần/năm để đảm bảo tính khả thi (Dự thảo quy định 03 lần/năm). Trong khi đó cũng có quan điểm cho rằng để bảo vệ lợi ích hợp pháp của phạm nhân thì nên tiến hành hoạt động này ngay khi họ có đủ điều kiện theo quy định của pháp luật.
Bên cạnh đó, còn một số vấn đề Hội thảo chưa thảo luận và giải quyết trọn vẹn như thi hành các biện pháp khoan hồng đối với phạm nhân; thi hành án phạt cải tạo không giam giữ, một số hình phạt bổ sung, biện pháp tư pháp; vấn đề tái hòa nhập cộng đồng cho người chấp hành xong án phạt tù trở về địa phương; tiếp nhận, chuyển giao người chấp hành án phạt tù; thi hành án hình sự đối với pháp nhân thương mại. Hi vọng sẽ có nhiều cơ hội để trao đổi về những vấn đề này, góp phần hoàn thiện Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật thi hành án hình sự 2010 trước khi Bộ Công an trình Quốc hội cho ý kiến trong thời gian tới.
TS. Lê Huỳnh Tấn Duy